από την Ευγενία Σταϊκίδου
Τι συμβαίνει άραγε στο σώμα, στο συναίσθημα και στον νου του παιδιού όσο προσπαθεί για πρώτη φορά να σκαρφαλώσει σε ένα ψηλό δέντρο, όπως το πλαγιόκλαδο κυπαρίσσι μας, στον Υμηττό;
Οι πρώτες του κινήσεις είναι αργές, είναι ένα νέο μικρο-περιβάλλον γεμάτο προκλήσεις, στο οποίο το οδήγησε ένα ισχυρό εσωτερικό κίνητρο: «Να ανεβώ ψηλά!». Κάθε βήμα, κάθε λαβή αποτελεί μια πολυαισθητηριακή εμπειρία για το νεαρό, αναπτυσσόμενο νευρικό σύστημα, διαμορφώνοντας νέα πολύπλοκα νευρωνικά κυκλώματα.
Η απτική επαφή οδηγεί στην έκκριση ουσιών στο νευρικό σύστημα που προκαλούν την αίσθηση της οικειότητας και της προσωπικής σύνδεσης με το ζωντανό δέντρο. Η μυρωδιά των κλαδιών του δέντρου που το περιβάλλουν, βοηθά το βίωμα να χαραχτεί στη μνήμη του παιδιού, ώστε να μπορεί να το ανασύρει όταν χρειαστεί. Αρχίζει να ακούει πιο προσεκτικά, να αφουγκράζεται τους ήχους της κόμης του δέντρου. Το εύρος της όρασης ανοίγει, ρυθμίζοντας τη λειτουργίες του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος, όπως η αναπνοή και ο καρδιακός ρυθμός. Γίνονται συνεχείς υπολογισμοί των χωρικών σχέσεων με σημείο αναφοράς το ίδιο του το σώμα και ευθυγραμμίζονται οι αναπαραστατικοί χάρτες του εγκεφάλου που συντονίζουν τα ταυτόχρονα ερεθίσματα από την όραση, την ακοή και την κίνηση.
Προκειμένου να επιτευχθούν αυτές οι λεπτές κινήσεις για να ανέβει στο επόμενο κλαδί και να κινηθεί προς τον σκοπό του, επιστρατεύονται οι ανώτεροι κινητικοί νευρώνες στον σωματαισθητηριακό φλοιό του εγκεφάλου, και ενεργοποιούν το «παράθυρο» της προσοχής σε χώρους που περιέχουν ό,τι είναι χρήσιμο και εξυπηρετεί τη βιολογική επιβίωση. Καθώς ο λόγος που το παιδί προσπαθεί να σκαρφαλώσει ψηλότερα στο δέντρο είναι σημαντικός για το ίδιο, επιταχύνονται οι διαδικασίες της μάθησης, μέσα από κύκλους δοκιμής και λάθους. Μικρά «λάθη» επαναπροσδιορίζουν τους εσωτερικούς χάρτες και προκαλούν την έκκριση νευροδιαβιβαστών που δίνουν σήμα για καταστάσεις εγρήγορσης και συγκέντρωσης: «Είναι ώρα να δώσουμε προσοχή!».
Με την πρώτη μικρή βελτίωση στο σκαρφάλωμα, παράγεται ντοπαμίνη, επιβραβεύοντας την προσπάθεια και επιτρέποντας στη νευροπλαστικότητα να λάβει χώρα. (Η «νευροπλαστικότητα» είναι ένας όρος που αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει και να προσαρμόζεται, ως αποτέλεσμα της εμπειρίας, δομικά και λειτουργικά. Είναι η βέλτιστη κατάσταση του νευρικού συστήματος, στην οποία το άτομο αισθάνεται αρκετά άνετα να διερευνήσει διαφορετικούς ρόλους ή σενάρια, διευρύνοντας ουσιαστικά το ρεπερτόριο των δεξιοτήτων του).
Καθώς το σκαρφάλωμα στο δέντρο αποτελεί παιχνίδι για το παιδί, παράγονται ενδογενή οπιοειδή, που επιτρέπουν στον προμετωπιαίο φλοιό (τον «ενορχηστρωτή» των ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργιών) να «νοιώσει ασφάλεια» και να επάγει τη σύνδεση φαινομενικά απομακρυσμένων περιοχών του εγκεφάλου. Έτσι, αυξάνεται η πιθανότητα να γίνουν νέες συνδέσεις, όσο το παιδί καλείται να κινηθεί λειτουργικά σε ένα περιβάλλον που ενέχει τόσο κίνδυνο, όσο το ίδιο αντέχει. Η διαχείριση αυτής της «σύγχυσης» που προκαλείται όσο αναμετράται με τα όριά του και τους πιθανούς «κινδύνους», μετριάζοντας την παρορμητικότητα του, προκειμένου να φτάσει στον στόχο του, αποτελούν το κατάλληλο έδαφος για την καλλιέργεια της νευροπλαστικότητας.
Ο νους του παιδιού αρχίζει να εξασκείται στην επίλυση προβλημάτων που έχουν νόημα για το ίδιο. Συγκρίνονται και συσχετίζονται μοτίβα που έχουν λειτουργήσει στο παρελθόν και «ενημερώνονται» με νέα στοιχεία, ενώ παράλληλα νέες συμπεριφορές δοκιμάζονται: «Να πάω γρήγορα ή αργά; Να προχωρήσω ή να σταματήσω;». Η συνθήκη το καλεί να δώσει σημασία σε κάθε του κίνηση και απόφαση, κινούμενο ήρεμα και προσεκτικά, ενώ το επίπεδο δυσκολίας είναι τόσο ασφαλές, όσο και απαιτητικό.
Το παιδί μαθαίνει ότι «μπορεί να το κάνει» και καταλαβαίνει πως όταν δίνει σημασία στη διαδικασία, το αποτέλεσμα έρχεται. Και αυτό είναι, το να απολαμβάνει τη θέα ανάμεσα από τα κλαδιά του κυπαρισσιού, ενώ ταυτόχρονα έχει γνωρίσει τον εαυτό του με έναν νέο τρόπο, κάτι που θα το συντροφεύει για πολλά-πολλά χρόνια!